HISTORIA

rawickiej Strzelnicy^[1], strzelnic sportowych

i pomieszczeń Domu Kultury przy ul. Targowej 1

przekazanych w użyczenie

Bractwu Kurkowemu w Rawiczu

 

 

Bractwo Kurkowe Rawicza jest tak stare jak miasto. Już przy przywileju założycielskim miasta król Władysław IV raczył zatwierdzić wszystkie swobody, prawa i przywileje, jakich zamierzał udzielić Adam Olbracht Przyjma Przyjemski Bractwu Kurkowemu.

Powołując do życia Bractwo Kurkowe dziedzic Rawicza obdarzył gildię strzelecką ziemią o powierzchni 380 łokci długości i 77 łokci szerokości (łokieć I RP 59,6 cm), leżącą między brammi wrocławską i szymanowską, i zwolnił od jakichkolwiek danin. Dar ten potwierdził w przywileju spisanym 8 sierpnia 1642 roku po łacinie.

Na placu strzeleckim w pierwszych czasach wznosiła się drewniana hala, a przed nią strzelnica prosta budowla z desek. Pieczęć Bractwa z roku 1797 pokazuje na pierwszym planie ową drewnianą chatę w otoczeniu wieńca z liści wawrzy­nu i dębu, na lewo skośnie czerwoną tarczę z sercem, przed nią czaszkę, nad którą wschodzi słońce, zaś pod całym tym obrazem wypisane było hasło bractwa: „Czyńmy dobro, aż będziemy u celu”.

W 1792 położono kamień węgielny pod budowę murowanego budynku, ale budowa została przerwana przez pożar miasta 29 kwietnia 1801 roku, któryzamienił pół miasta, między szkołą a kościołem, w popiół.

W czasach zamieszek budynek ten służył różnym celom. Aż do zakończenia odbudowy kościoła, ocalałą w pożarze strzelnicę oddano do dyspozycji mieszczan, aby mogli pełnić służbę Bogu po utracie kościoła, a potem użytkowano także na cele szkolne, bo szkoła spłonęła. W czasie wojny strzelnica przyjmowała chorych żołnierzy, by w końcu stać się spichlerzem zbożowym. Na skutek wojny i pożarów, bractwo zaprzestało działalności. Wznowiło ją w 1817 roku i doprowadziło do ukoń­czenia budynku w 1820 r.

Po śmierci ostatniego, polskiego właściciela miasta Rawicza, mecenat nad działalnością Bractwa Kurkowego przejął pruski dwór królewski. Król Fryderyk Wilhelm III zamienił wsparcie udzielane przez ostatnich właścicieli Rawicza w kwocie 50 talarów na sumę 150 marek rocznie, na dofinansowanie zawodów strzeleckich o miano króla kurkowego.

W 1858 r. ukończono budowę północnego skrzy­dła budynku, które zawierało główną salę. Budowę hali głównej rozpoczęto latem 1859 r., a oddanie do użytku nastąpiło 10 października tego samego roku.

Latem 1882 roku dwuskrzydłowe drzwi głównej sali połączono z wyjściami do ogrodu strzelnicy, wykończonymi dwustronnymi kamiennymi schodami.

Gmach strzelnicy pełnił funkcję służebną dla ogółu mieszkańców, na przykład przy wystawie powia­towej przemysłu i rzemiosła w 1888 i 1900 roku.

W latach siedemdziesiątych XIX w. zbudowano muszlę koncertową, a w 1888 r. zakupiono przygoto­waną na wystawę rzemiosła drewnianą kolumnadę.

7 kwietnia 1902 r. przystąpiono do rozbiórki starego gmachu strzelnicy, a 30 czerwca 1902 roku położono kamień węgielny pod nową strzelnicę. Budowę nowej Strzelnicy zakończono 10 sierpnia 1903 roku.

Po powrocie Rawicza w obręb państwa polskiego 17 stycznia 1920 r., Niemcy skupieni w organizacji nie chcąc dopuścić do przekazania majątku polskiej organizacji strzeleckiej, w dniu 7 czerwca 1920 r. dokonali aktu likwidacji Bractwa.

Władze polskie nie dopuściły do podziału majątku Bractwa pomiędzy niemieckich członków. 18 maja 1921 r. odbyło się pierwsze walne zebranie, rozpoczynające polską działalność Bractwa, opartą na nowo opracowanym statucie. Powrócono do dawnych tradycji i przeprowadzono pierwsze w Odrodzonej Polsce uroczyste strzelanie o godność króla kurkowego. Majątek pozostał w dyspozycji nowego, spolszczonego Bractwa Strzeleckiego, które 2 kwietnia 1928 r. na walnym zebraniu zmieniło nazwę na Bractwo Kurkowe w Rawiczu.

W okresie międzywojennym rawicki magistrat udzielał pomocy Bractwu przydzielając bezrobotnych do różnych prac remontowych prowadzonych w brackich nieruchomościach. Bracia strzelcy dbali o reprezentatywność domu brackiego i parku. Utrzymywano porządek w drzewostanie parku i troszczono się o wygląd budynków. W 1924 r. wykonano reperację dachu Strzelnicy.

Bogaty majątek, jaki posiadała organizacja pozwalał jej na rozwój szerokiej działalności kulturalno-towarzyskiej i na pełnienie ważnych funkcji wśród społeczeństwa rawickiego. Aktywność Bractwa wzrosła także dzięki przynależności do Zjednoczenia Bractw Strzeleckich RP, co pozwoliło uczestniczyć rawickim strzelcom w przedsięwzięciach o charakterze patriotycznym w wymiarze ogólnonarodowym i wykazać się zaangażowaniem politycznym oraz postawą patriotyczną.

Prężna działalność rawickiego Bractwa została przerwana wybuchem II wojny światowej. Budynek Strzelnicy został zajęty przez hitlerowców. W czasie wojny wykorzystywano go jako restaurację i reprezentatywną salę zebrań. Ruchomy majątek Bractwa wraz z licznymi dokumentami został w czasie wojny zniszczony i rozgrabiony.

Od stycznia 1945 r. Strzelnicę zajmowała komenda wojsk Armii Czerwonej.

Po zakończeniu II wojny światowej dawni członkowie Bractwa Kurkowego reaktywowali organizację. 29 maja 1945 r. po uprzednim uzyskaniu zgody miejskiego starostwa, zorganizowano w prywatnym lokalu zebranie organizacyjne, na którym Bractwo Kurkowe w Rawiczu wznowiło swą działalność. Wybrano tymczasowy zarząd, który sprawował władzę do zwołania nadzwyczajnego walnego zebrania i poczynił starania u władz administracyjnych oraz u delegata Ministerstwa dla Przemysłu i Skarbu o zarejestrowania Bractwa i zwrot przedwojennego majątku.

Reaktywowane Bractwo Kurkowe odzyskało w całości majątek sprzed wojny, jednak przejęty z rąk okupacyjnych wojsk Armii Czerwonej budynek Strzelnicy, po półrocznym pobycie w nim wojskowej komendy sowieckiej był zdewastowany. Ówczesne władze miejskie nie były zainteresowane odzyskaniem przez Bractwo dawnej świetności i organizacja nie mogła ubiegać się o pomoc materialną. Dlatego w sprawie remontu Strzelnicy została zdana całkowicie na własne siły. Do końca 1947 r. członkowie Bractwa odremontowali wnętrze splądrowanej Strzelnicy i naprawili dach budynku. Mimo wkładu finansowego członków i zasobów gotówkowych z kasy brackiej, wobec braku pomocy materialnej ze strony władz miejskich, Bractwo zostało zmuszone w 1947 r. do dwukrotnego zaciągnięcia pod zastaw pożyczek w banku. Brak poparcia władz dla działalności Bractwa spowodował, że w porównaniu z latami przedwojennymi organizacja ta funkcjonowała w znacznie skromniejszej formie.

W 1949 r. na skutek decyzji politycznych organów państwowych działalność stowarzyszenia została zawieszona przez Wojewódzką Radę Narodową w Poznaniu. Okoliczności tego zdarzenia pozostały do dnia dzisiejszego niewyjaśnione. Nieruchomości i majątek Bractwa przejęło Starostwo Powiatu Rawickiego. 2 czerwca 1949 r. nastąpiło protokolarne przejecie inwentarza znajdującego się w budynku Strzelnicy, będącego własnością Bractwa Kurkowego w Rawiczu, przez Powiatowy Związek Samorządowy w Rawiczu, a 16 lipca podpisano umowę najmu Strzelnicy wraz z inwentarzem i ogrodem na cele kulturalne. Umowa ta zawarta pomiędzy Powiatowym Związkiem Samorządowym, a Bractwem Kurkowym reprezentowanym przez Zarząd obowiązywała już od 1 czerwca 1949 r. i obejmowała okres dwunastu lat, w czasie których najemca miał uiszczać czynsz w wysokości symbolicznego jednego złotego rocznie. Po upływie dwunastu lat umowa najmu miała obowiązywać na czas nieograniczony.

Strona najmująca widocznie od początku nie miała zamiaru wywiązywać się z umowy, bo z tytułu dzierżawy nie przekazała na rzecz Bractwa Kurkowego w Rawiczu ani jednej symbolicznej złotówki. Jesienią 1949 r. członkowie Zarządu Bractwa Kurkowego byli zmuszeni przez służby represji do zaprzestania działalności. W ten sposób najstarsza organizacja miasta Rawicza została usunięta z jego życia kulturalnego.

Silnie ukorzeniona przez wieki w pamięci rawiczan idea strzelectwa obywatelskiego nie uległa zapomnieniu. W sprzyjającej atmosferze powrotów do dawnych tradycji, 30 kwietnia 1991 r. odbyło się zebranie, na którym wskrzeszono najstarszą organizację Rawicza. Już na owym zebraniu wybrano Komitet Założycielski i po omówieniu procesu reaktywacji Bractwa, powierzono Komitetowi prace nad redakcją niezbędnych dokumentów, mających na celu doprowadzenie do rejestracji stowarzyszenia w sądzie rejestrowym. 20 stycznia 1992 r. Bractwo Kurkowe w Rawiczu zostało zarejestrowane pod numerem ST 493 z siedzibą w dawnej Strzelnicy przy ul. Targowej 1.

W pełni wskrzeszone Bractwo mogło na nowo zaistnieć w życiu kulturalnym i towarzyskim miasta Rawicza, jak też w środowisku innych bractw. Już w czasie przeprowadzania rejestracji Komitet Założycielski wystąpił z prośbą o przyjęcie rawickiego Bractwa do Zjednoczenia Kurkowych Bractw Strzeleckich Rzeczypospolitej Polskiej. W listopadzie 1991 r. delegaci z Rawicza wzięli udział w IV Kongresie Zjednoczenia, a pierwszym powojennym, który został zwołany w Poznaniu. Stanowili jedną z dwunastu delegacji, które na Kongresie odtwarzały dawne struktury Zjednoczenia.

Przejęty przez starostwo powiatu rawickiego w 1949 r. majątek Bractwa Kurkowego w Rawiczu został skomunalizowany w 1992 roku na rzecz Gminy Rawicz. Ruchoma część dorobku Bractwa przepadła bezpowrotnie. Zaginął sprzęt, trofea i klejnoty Bractwa. Pozostały jednak nieruchomości niegdyś należące do Bractwa i członkowie reaktywowanego Bractwa postanowili je odzyskać. Już na pierwszym walnym zebraniu zwołanym po zarejestrowaniu reaktywowanego Bractwa, powierzono zarządowi zadanie odzyskania przez stowarzyszenie majątku nieruchomego. Przejęty przez władze miejskie w 1949 r. trwały majątek Bractwa uległ przez ponad czterdzieści lat znacznemu przeobrażeniu. Na części gruntów oddzielonych od parku plantami mieści się siedziba Państwowej Straży Pożarnej i miejskie targowisko, zaś w samym budynku Strzelnicy mieści się Dom Kultury. Zabiegając o odzyskanie dawnych nieruchomości zarząd Bractwa przystąpił jeszcze w 1991 r. do rozmów i negocjacji z Zarządem Miasta i Gminy Rawicz dotyczących skonfiskowanego majątku. Ze względu na to, że Państwowa Straż Pożarna, targowisko i Dom Kultury pełnią służebną rolę względem społeczności rawickiej, Bractwo postanowiło nie występować o zwrot tych nieruchomości. Zarząd Miasta i Gminy, doceniając inicjatywy twórcze i rozumiejąc potrzeby Bractwa, postanowił przekazać na rzecz stowarzyszenia strzelnicę kulową oraz na siedzibę oddać w bezpłatne użytkowanie pomieszczenia po Kasynie policyjnym, znajdujące się w piwnicach budynku Domu Kultury. Wynegocjowane rozwiązanie było tymczasowo zadawalające dla Bractwa.

Po zakończeniu negocjacji z władzami miejskimi, zakończonymi zawarciem umowy na użyczenie obiektów Domu Kultury, wiosną 1992 r. bracia kurkowi przystąpili do prac porządkowych na strzelnicy kulowej i do odnawiania pomieszczeń piwnicznych gmachu Strzelnicy.

1 kwietnia 1992 r., w czasie prac remontowych dokonano odkrycia kasety metalowej stanowiącej „kamień węgielny" wmurowany podczas budowy nowej siedziby Bractwa w 1902 r. Fotografie, pocztówki oraz monety stanowiące zawartość kasety Bractwo Kurkowe przekazało do zbiorów Muzeum Ziemi Rawickiej, gdzie znajduje się część ocalałych pamiątek Bractwa. Odnalezione w kasecie dokumenty, pozwalające na pełniejsze poznanie historii Bractwa Kurkowego pozostały w samym Bractwie.

 

Bractwo Kurkowe w Rawiczu nie rezygnowało z dawnych nieruchomości i nadal podejmowało próby odzyskania części utraconego w 1949 r. majątku. Ponieważ próby te nie przynosiły żadnych rezultatów postanowiono poczekać na rozwiązanie systemowe państwa. Brak pełnych praw do dawnych nieruchomości uniemożliwił Bractwu automatycznie prowadzenie działalności gospodarczej w jakiejkolwiek formie. Niesprzyjające przepisy finansowe, które traktują na równi stowarzyszenia z podmiotami gospodarczymi, obarczając je zawiłymi przepisami podatkowymi i wymogami formalnymi prowadzenia odpowiedniej księgowości, wymagają stałych dochodów, których Bractwo pozbawione nieruchomości nie jest w stanie uzyskać. W ten sposób rawickie Bractwo, tak jak i inne bractwa kurkowe w kraju, mimo szczerych chęci nie może prowadzić żadnej działalności gospodarczej.

Brak działalności gospodarczej i dochodów, jakie mogłoby z niej Bractwo czerpać powoduje, że wszystkie koszty związane z działalnością Bractwa muszą być pokrywane z składek członkowskich i darowizn. Wszelkie prace związane z remontami strzelnicy kulowej członkowie Bractwa wykonują we własnym zakresie. Ponieważ stowarzyszenie cieszy się wśród rawiczan dużym zainteresowaniem i uznaniem, znajdują się też sponsorzy, którzy finansowo, bądź poprzez wynajem pracowników, pomagają Bractwu, np. przy remoncie strzelnicy. Również władze samorządowe wspierały działalność kulturalną Bractwa najczęściej poprzez przekazywanie nagród i pucharów na zawody. Dzięki pomocy sponsorów i poprzez wkład ze składek członkowskich rawiccy bracia kurkowi powiększyli majątek Bractwa. Miedzy innymi z okazji obchodów uroczystości 350-lecia Bractwa w 1992 r. wzbogacili stowarzyszenie o nowy sztandar, wyremontowali własnym sumptem strzelnicę kulową.

W marcu 1992 r. Bractwo na mocy decyzji Zarządu Miasta i Gminy przejęło od zarządu Ligi Obrony Kraju strzelnicę kulową i przystąpiło najpierw do karczowania terenu z zarośli i krzewów, które tam dziko porosły. Do 1994 r. teren części wschodniej strzelnicy został uporządkowany i przystąpiono do budowy zadaszenia nad stanowiskami strzelniczymi w odległości 50 m od kulochwytu. Wyłożono płytkami dojście do stanowisk strzelniczych. W 1995 r. zadaszenie zostało ukończone. Latem 2001 roku przebudowano stanowiska zmiany tarcz wraz z bunkrem i odwodniono do kanalizacji deszczowej. W kwietniu 2003 r. wymurowany został grill, a w czerwcu zamontowano kamery na dwóch stanowiskach strzelniczych. Przed rozpoczęciem sezonu strzeleckiego w 2005 r. położone zostały nowe płytki na terenie przed stanowiskami strzelniczymi.

W kwietniu 2008 r. Bractwo postanowiło, że zachodnia część Strzelnicy, która od czasu wojny była wykorzystywana jako zaplecze gospodarcze Domu Kultury (w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. na tym terenie gospodarz mieszkający w Domu Kultury hodował kury i świnie), zostanie przywrócona do użytku i będzie wykorzystywana jako strzelnica zimowa. Pomieszczeniom przylegającym do tego terenu, w których w okresie przedwojennym były stanowiska strzelnicze do strzelania na odległość 150 m, a w okresie powojennym zamienione zostały na magazyn, później wykorzystywane jako garaż samochodu służbowego Domu Kultury, Bractwo postanowiło przywrócić pierwotną funkcję i przebudować na stanowiska strzelnicze.

W kwietniu 2009 r. Dom Kultury rozpoczął remont pomieszczenia dawnego kina „Radok” z przeznaczeniem na salę prób orkiestry dętej „Gazomet”. Pomieszczenia dla orkiestry zostały wyremontowane „na gotowo”. Przy okazji został wyremontowany przedsionek dawnego kina „Radok” oraz pomieszczenie przyległe, w którym od lat 70-tych XX w. mieściła się pracownia plastyczna Domu Kultury. Te dwa pomieszczenia – przedsionek i dawną pracownię plastyczną, wyremontowane przez Dom Kultury, Bractwo na podstawie umowy otrzymało w stanie surowym do użytkowania. Ze środków brackich dokończono remont tych pomieszczeń i zostały połączone wraz z pomieszczeniami strzelniczymi w jeden kompleks tzw. strzelnicy zimowej Bractwa Kurkowego.

Strzelnica zimowa została w 2010 r. wyposażona w urządzenia automatyki oraz w przechwytywacze kul i uzyskała dopuszczenie do użytkowania. Oficjalne otwarcie strzelnicy zimowej odbyło się przez rozpoczęciem sezonu strzeleckiego w 2011 r.

Ciągle rozwijając aktywną działalność, członkowie Bractwa nie dopuszczają do zaprzepaszczenia tej bogatej tradycji, jaką posiada ta wielowiekowa organizacja. Inwestując swoje środki i organizując prace społeczne na obiektach, które w 1991 roku decyzją Zarządu Miasta i Gminy Rawicz zostały Bractwu Kurkowemu przydzielone do użytkowania, członkowie dbają o pomnażanie majątku Domu Kultury i utrzymanie go w jak najlepszym stanie. Z obiektów będących w dyspozycji Bractwa Kurkowego korzystają także różne organizacje oraz zorganizowane grupy na zasadach nieodpłatnego wypożyczania na imprezy sportowe i rekreacyjne.

 

Na 380-lecie

Bractwa Kurkowego w Rawiczu

przygotował Tadeusz Pawłowski

 

---

^[1]Strzelnica, to nazwa, która w poszczególnych okresach historycznych oznaczała kompleks obiektów w Rawiczu, położonych w południowo-wschodniej części miasta, w tym:

1.            Dom strzelecki zwany Strzelnicą (niem. Schützenhaus) – okazały dwukondygnacyjny budynek z wysokim parterem i piętrem, podpiwniczony z pomieszczeniami restauracyjnymi i z przestrzennymi pomieszczeniami strychowymi. Strzelnica, to obiekt wielofunkcyjny, będący miejscem spotkań, zebrań bractwa strzeleckiego.

2.            Park przy Strzelnicy (niem. Schützengarten) – teren rekreacyjny, ogród lub park po dawnych stanowiskach i osiach strzeleckich do strzelania z łuku na kierunku zachód - wschód.

Te dwa tereny, to parcele podarowane Bractwu przez Adama Olbrachta z Przymy Przyjemskiego, (380 na 77 łokci) razem ok. 1 ha powierzchni. Do tego Bractwo w XIX w. powiększyło park o 0,322 ha na wschód.

3.            Stanowiska strzeleckie (niem. Schützenplatz) – teren przyległy od południa do Parku Strzelnicy, na którym znajdują się osie strzeleckie.

Teren strzelnicy kulowej został dokupiony przez Bractwo na południe od parku o powierzchni 0,613 ha.

4.            Do końca lat 40-tych XX w. w skład terenów należących do Strzelnicy wchodził również obszar leżący po wewnętrznej stronie plant przylegający od północy do Parku Strzelnicy. Pierwotnie na tym terenie urządzone były ogródki warzywne z centralnie położonym placem i ogólnie dostępną altaną ogrodową. W latach 30-tych XX w. na terenie ogródków wybudowano basen miejski.

Teren ogródków działkowych, będących własnością Bractwa obejmował obszar 1,601 ha.

Do końca lat 40-tych XX w. Bractwo Kurkowe w Rawiczu było właścicielem obszaru o łącznej powierzchni 3,536 ha co potwierdzają wpisy do księgi wieczystej Rawicz tom 1 wykaz 20, które były aktualne jeszcze na początku 1992 r., gdy Wojewoda Leszczyński skomunalizował te tereny na rzecz Gminy Rawicz.